کمانچه

کمانچه یکی از سازهای سنتی ایران است که تاریخچه‌ای عمیق و غنی دارد. این ساز به دلیل صدای دلنشین و قابلیت‌های متنوعی که در اجرای موسیقی سنتی و کلاسیک ایرانی دارد، جایگاه ویژه‌ای در موسیقی ایران به خود اختصاص داده است.

تاریخچه کمانچه

کمانچه یکی از قدیمی‌ترین سازهای زهی ایرانی است که قدمت آن به چندین قرن پیش بازمی‌گردد. این ساز در ابتدا در مناطق مختلف ایران و کشورهای همسایه مانند ترکیه و آذربایجان رواج داشته و به تدریج به یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی تبدیل شده است.

به  این ساز همچنین در کتب معروف قدیمی از جمله موسیقی الکبیر ، کتاب بزرگ ابونصر فارابی در سده چهار هجری با نام عربی رباب اشاره شده است ، همچنین نواختن این ساز در عصور مختلف از جمله صفویه و قاجاریه در مراسمات مختلف بزم و شادی رواج داشته است، بطوری که اساتید بزرگی مانند میرزا محمد کمانچه و حسین خان اسماعیل زاده در این قرون به نوازندگی مشغول بودند. داشتن این بیشینه تاریخی غنی باعث ثبت این ساز در میراث جهانی سازمان یونسکو در آذر ماه 1396 شده است.  باید خاطر نشان کرد که در طول تاریخ، کمانچه دستخوش تغییرات و تحولات بسیاری شده تا به شکل امروزی خود درآمده است.

ساختار کمانچه

در ساختار کمانچه 4 بخش اصلی به چشم می خورد:

• کاسه کمانچه

  کاسه کمانچه از چوب ساخته می‌شود و به شکل کروی یا تخم‌مرغی است. این بخش از ساز نقش مهمی در تولید صدا دارد. چوب‌های استفاده شده برای ساخت کاسه معمولاً از درختان گردو، توت و یا افرا انتخاب می‌شوند.

• دسته کمانچه

  دسته کمانچه بلند و باریک است و از چوبی مقاوم ساخته می‌شود. طول دسته معمولاً حدود ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر است.

• سیم‌های کمانچه

  کمانچه دارای چهار سیم است که از جنس فلز یا نایلون ساخته می‌شوند. این سیم‌ها به ترتیب از زیر به بالا شامل سیم‌های زیر، میان، بم و بم‌تر هستند.

• آرشه کمانچه

  آرشه کمانچه یا کمان، وسیله‌ای است که نوازنده برای نواختن سیم‌ها از آن استفاده می‌کند. آرشه از چوب ساخته شده و موهای آن از دم اسب تهیه می‌شود.

روش نواختن کمانچه

نواختن کمانچه نیاز به مهارت و تمرین فراوان دارد. نوازنده کمانچه را به صورت عمودی در دست می‌گیرد و با استفاده از آرشه، سیم‌ها را به صدا درمی‌آورد. برخی از تکنیک‌های مهم نواختن کمانچه شامل موارد زیر است:

• آرشه‌کشی کمانچه

  حرکت آرشه بر روی سیم‌های کمانچه به صورت افقی انجام می‌شود. این حرکت باید به نحوی باشد که صدای صاف و دلنشینی تولید کند.آرشه کشی کمانچه از مجموعه ظریف ترین حرکات در خانواده ساز های سنتی است.

• فشار انگشتان در نواختن کمانچه

  نوازنده با فشار دادن انگشتان خود بر روی سیم‌ها، نت‌های مختلف را تولید می‌کند. این فشار باید دقیق و متناسب باشد تا صداهای صحیح ایجاد شود.مهم ترین نکته این است که فشار انگشتان در نواختن کمانچه باید با دقت انجام شود.

• ویبراسیون در کمانچه

  ویبراسیون در کمانچه یا لرزش، تکنیکی است که نوازنده با لرزاندن دست و انگشتان خود بر روی سیم‌ها، صداهای لرزانی تولید می‌کند. این تکنیک به موسیقی احساسی و جذابیت بیشتری می‌بخشد.

نقش کمانچه در موسیقی ایرانی

کمانچه یکی از سازهای آرشه ای اصلی موسیقی سنتی ایرانی است و در بسیاری از گروه‌های موسیقی سنتی و کلاسیک حضور دارد. این ساز به دلیل قابلیت تولید صداهای متنوع و احساسی، در اجرای قطعات مختلف موسیقی نقش مهمی ایفا می‌کند. برخی از نقش‌های کمانچه در موسیقی ایرانی شامل موارد زیر است:

• همراهی با خواننده

  کمانچه به عنوان یک ساز همراهی، می‌تواند به خوبی با خواننده هماهنگ شود و صدای او را تقویت کند.

• اجرای تکنوازی

  بسیاری از نوازندگان برجسته کمانچه، تکنوازی‌های بی‌نظیری را با این ساز اجرا کرده‌اند که در تاریخ موسیقی ایران ماندگار شده است.

• استفاده در گروه‌های موسیقی

  کمانچه به همراه دیگر سازهای سنتی ایرانی مانند تار، سنتور و دف، در گروه‌های موسیقی نقش مهمی ایفا می‌کند و به ایجاد هماهنگی و تنوع در قطعات موسیقی کمک می‌کند.

نوازندگان برجسته کمانچه

در طول تاریخ، بسیاری از نوازندگان برجسته کمانچه نقش مهمی در توسعه و ترویج این ساز داشته‌اند. برخی از این نوازندگان شامل:

• میرزا محمد کمانچه

  به او لقب قدیمی ترین نوازنده کمانچه ایران داده اند . وی در زمان صفویه و زمان پادشاهی شاه اسماعیل دوم میزیسته است همچنین از نزدیکان شاه آن زمان محسوب میشد و در دربار به نوازندگی عود ، شاهنامه خوانی ، نوازندگی کمانچه و قصه خوانی معروف بوده است.

• حسین خان اسماعیل زاده

وی متولد سال 1260 خورشیدی و از نوازندگان دوره قاجار بوده است ، وی نوازندگی را نزد عمویش آموخت و در بزرگسالی به نوازندگان چیره دست زمان خود تبدیل شد . همچنین شاگردان بزرگ زیادی را تربیت کرد که از میان آنان میتوان به ابراهیم منصوری ، حسین یاحقی و ابوالحسن صبا اشاره کرد.

• علی‌اصغر بهاری

علی اصغر بهاری ، یکی از معروف‌ترین نوازندگان کمانچه که آثار بی‌نظیری را با این ساز خلق کرده است.اجرای ایشان در سال 1346 در یکی از سالن های معروف جهان  به نام دلاویل در کشور فرانسه جزخاطرات شاهکار جامعه موسیقی سنتی ایران بحساب می آید.

• کیهان کلهر

کیهان کلهر ، نوازنده‌ای مدرن که با تلفیق موسیقی سنتی و مدرن، کمانچه را به سطح جدیدی از شکوفایی رسانده است.او که جز پرافتخار ترین خوانندگان ایرانی در سطح جهان است . در سال 2017 او با نوازندگی در آلبوم sing me home  از گروه راه ابریشم برنده جایزه گرمی شد.

• اردشیر کامکار 

از اردشیر کامکار به عنوان تاثیرگزارترین مدرس کمانچه دهه های اخیر در کشور یاد میکنند. هنر وی در تلفیق تکنیک های ساز ویولن با کمانچه مثال زدنی است.

نتیجه‌گیری

ساز کمانچه به عنوان یکی از سازهای سنتی و اصیل ایرانی، نقش مهمی در موسیقی ایران دارد. این ساز با صدای دلنشین و تکنیک‌های متنوع نواختن، توانسته جایگاه ویژه‌ای در دل هنردوستان پیدا کند. با توجه به تاریخچه و اهمیت کمانچه، حفظ و ترویج این ساز ارزشمند می‌تواند به حفظ و تقویت فرهنگ موسیقی ایرانی کمک کند. نوازندگان برجسته کمانچه با تلاش و هنرمندی خود، این ساز را به یکی از نمادهای موسیقی ایرانی تبدیل کرده‌اند و آثار بی‌نظیری را در تاریخ موسیقی ایران به جا گذاشته‌اند.